مقاله| نجات تالاب میانکاله

طاهر خبر – جواد رخشان | با عنایت به قرار داشتن تالاب خلیج گرگان در شرق تالاب میانکاله و تالاب آب شیرین لپو زاغمرز در غرب تالاب میانکاله، احیای هر سه این تالابها باید در کنار هم و مشترکاً مورد بررسی علاج بخشی قرار گیرد.

راهکار پیشنهادی مقاله شامل احداث سازه بتنی کنترل سرریز در شرق تالاب برای جلوگیری از تخلیه آب و همچنین احداث ایستگاه پمپاژ خورشیدی در غرب تالاب برای ورود آب تازه از دریا و ایجاد جریان کنترل شده بین شرق و غرب تالاب است.

این سیستم با پایش علمی و مدیریت جریان آب امکان احیای تالاب، حفظ زیستگاههای جانوری و گیاهی و جلوگیری از مرداب شدن تالاب را فراهم میکند.

نتایج نشان میدهد که راهکار پیشنهادی، عملی، کم هزینه و آینده نگر است و میتواند به عنوان یک الگوی پایدار برای مدیریت و حفاظت تالاب میانکاله مورد استفاده قرار گیرد.

بخش اول مقدمه

تالاب میانکاله واقع در شمال ایران و حاشیه جنوبی دریای خزر یکی از ارزشمندترین اکوسیستمهای آبی کشور و منطقه خلیج گرگان به شمار میآید. این تالاب با وسعت قابل توجه، زیستگاه گونه‌های متنوع گیاهی و جانوری از جمله پرندگان مهاجر، ماهیان و گیاهان بومی کم نظیر اهمیت زیست محیطی فراوانی دارد و نقش کلیدی در حفظ تعادل اکوسیستم‌های منطقه و کیفیت منابع طبیعی ایفا میکند.

تالاب میانکاله علاوه بر ارزشهای زیست محیطی اهمیت اقتصادی و اجتماعی نیز دارد؛ ماهیگیری، کشاورزی و گردشگری پایدار در اطراف تالاب مستقیماً به وضعیت این اکوسیستم وابسته است و جامعه محلی از آن بهره مند میشود.

با این حال در سالهای اخیر تالاب میانکاله با مشکلات جدی مواجه شده است. کاهش سطح آب، خشکی گسترده، افزایش شوری و تغییرات اکوسیستم باعث تهدید گونه‌های زیستی و اختلال در کارکردهای اکولوژیکی تالاب شده است. عواملی مانند تغییرات اقلیمی، کاهش نزولات جوی، برداشتهای آب نامتعادل و نفوذ آب شور دریای خزر فشار مضاعفی بر این تالاب وارد کردهاند و روند تخریب آن هر سال شدت بیشتری یافته است. این وضعیت نه تنها اکوسیستم تالاب بلکه امنیت غذایی، کنترل سیلابها و فعالیتهای اقتصادی منطقه را نیز با چالش روبه رو کرده است.

حفظ و احیای تالاب میانکاله اهمیت حیاتی دارد زیرا بازگرداندن و مدیریت بهینه منابع آبی، بقای تنوع زیستی و حفاظت از گونههای ارزشمند را تضمین میکند. علاوه بر این، اقدامات احیایی میتواند اثرات منفی اجتماعی و اقتصادی خشک شدن تالاب را کاهش دهد و فرصتهای معیشتی و گردشگری را برای جوامع محلی فراهم آورد.

با عنایت به قرار داشتن تالاب آب شیرین لپو زاغمرز در غرب تالاب میانکاله، توجه ویژه به آن و حفاظت از ذخایر آب شیرین منطقه و اتخاذ راهکار مناسب جهت جلوگیری از اختلاط آب شور و آب شیرین و ایراد خسارت به فعالیتهای کشاورزی منطقه بسیار حائز اهمیت است.

هدف این مقاله ارائه راهکارهای عملی و مؤثر برای حفاظت و احیای تالاب میانکاله است. این راهکارها با تمرکز بر حفظ ذخایر آبی موجود، بازسازی اکوسیستم تالاب و تقویت فرصتهای اقتصادی و اجتماعی منطقه طراحی شده اند تا هم وضعیت زیست محیطی تالاب بهبود یابد و هم منافع انسانی و اجتماعی اطراف آن تامین شود. در نهایت مقاله تلاش دارد تصویری جامع و واقع بینانه از شرایط فعلی تالاب ارائه دهد و مسیرهای عملی برای نجات و احیای آن پیشنهاد کند.

بخش دوم چالشها و مشکلات تالاب میانکاله

تالاب میانکاله به عنوان یکی از مهمترین اکوسیستمهای آبی ایران و منطقه خلیج گرگان طی دهههای اخیر با چالشهای متعدد و جدی مواجه شده است.

خشکی گسترده و کاهش سطح آب: خشکی گسترده تالاب، کاهش شدید سطح آب و تغییرات هیدرولوژیکی یکی از اصلیترین مشکلات آن محسوب میشود. بر اساس داده‌های سنجش از دور و تصاویر ماهوارهای، سطح آب تالاب طی دو دهه گذشته کاهش قابل توجهی یافته است. برآوردها نشان میدهند که بخش وسیعی از پهنه آبی تالاب در برخی فصول سال به شدت خشک میشود. این خشکی نه تنها اکوسیستم تالاب را تهدید میکند بلکه باعث افزایش شوری آب و رسوب گذاری شدید در بخشهای مرکزی و حاشیهای تالاب شده است.

تهدید تنوع زیستی: از نظر تنوع زیستی، کاهش آب تالاب تهدید جدی برای گونههای گیاهی و جانوری به شمار میآید. پرندگان مهاجر، ماهیان بومی و گیاهان آبی کم نظیر که به شرایط آبی خاص وابسته اند با تخریب زیستگاه مواجه شده اند. بسیاری از گونهها در معرض کاهش جمعیت یا مهاجرت اجباری قرار گرفته اند. این تغییرات اکولوژیکی همچنین زنجیره غذایی تالاب را دچار اختلال کرده و تعادل طبیعی اکوسیستم را بر هم زده است.

پیامدهای اجتماعی و اقتصادی: علاوه بر اثرات زیست محیطی، خشک شدن تالاب میانکاله پیامدهای اجتماعی و اقتصادی مهمی دارد. ساکنان محلی که معیشتشان به ماهیگیری، کشاورزی و گردشگری تالابی وابسته است با کاهش درآمد و فرصتهای شغلی مواجه شده اند. کاهش منابع آبی تالاب عملکرد آن در کنترل سیلابها، تغذیه سفرههای زیرزمینی و تعدیل آب و هوای محلی را نیز محدود کرده. این امر تهدیدی مستقیم برای امنیت محیطی و اقتصادی منطقه ایجاد میکند.

تغییرات اقلیمی و مدیریت منابع آب: چالش دیگر تالاب تغییرات اقلیمی و مدیریت منابع آب است. کاهش نزولات جوی، افزایش تبخیر و برداشتهای نامتعادل آب از رودخانههای تأمین کننده تالاب فشار مضاعفی بر این اکوسیستم وارد کرده و روند خشکی را تسریع کرده است. علاوه بر این، نفوذ آب شور دریای خزر و تغییر تراز آن شرایط هیدرولوژیکی تالاب را پیچیده تر کرده و بازیابی سطح آب را دشوار ساخته است.

بخش سوم ظرفیتها و توانمندی‌های تالاب میانکاله

تالاب میانکاله علاوه بر اهمیت اکولوژیک و زیست محیطی دارای ظرفیتها و توانمندیهای متعدد است که میتواند نقش مهمی در توسعه پایدار منطقه و حفظ تعادل اکوسیستم ایفا کند.

ظرفیت اکولوژیک: از نظر اکولوژیک، تالاب میانکاله زیستگاه گونههای متنوع پرندگان مهاجر، ماهیان بومی، پستانداران و گیاهان آبزی است. این تالاب به عنوان یک مرکز تجمع زیستی در سطح ملی و بینالمللی شناخته میشود. این تنوع زیستی ارزش حفاظتی بالایی دارد و از منظر علمی و پژوهشی نیز فرصتهای مطالعاتی فراوانی را فراهم میکند.

ظرفیت اقتصادی و معیشتی: از لحاظ اقتصادی و معیشتی، تالاب میانکاله پتانسیل بالایی برای فعالیتهای پایدار دارد. ماهیگیری سنتی و مدرن، برداشت محصولات آبزی و گردشگری طبیعی و اکوتوریسم از جمله فرصتهایی هستند که میتوانند درآمد پایدار برای جوامع محلی فراهم کنند. علاوه بر این، وجود تالاب و پوشش گیاهی اطراف آن به کنترل سیلابها و کاهش خسارات ناشی از طغیان رودخانهها کمک میکند و نقش حیاتی در مدیریت منابع آب منطقه دارد.

تأثیرات محیطی و اقلیمی: از نظر تأثیرات محیطی و اقلیمی، تالاب میانکاله به تعدیل microclimate (آب و هوای محلی) کمک میکند. این تالاب موجب تهویه و کاهش دما در مناطق اطراف میشود. همچنین با تأمین آب سطحی و زیرزمینی به حفظ منابع آب منطقهای کمک میکند. این نقشها به ویژه در شرایط خشکسالی و تغییرات اقلیمی اهمیت تالاب را دو چندان میکند.

ظرفیتهای آموزشی و پژوهشی: همچنین تالاب میانکاله دارای ظرفیتهای آموزشی و پژوهشی است. پژوهشگران و دانشجویان میتوانند مطالعات میدانی و پروژههای اکولوژیک خود را در این محیط انجام دهند که هم به توسعه دانش و هم به بهبود مدیریت تالاب کمک میکند.

بخش چهارم راهکار علمی و عملی احیا و حفاظت تالاب میانکاله

تالاب میانکاله برای جلوگیری از خشک شدن و حفظ اکوسیستم نیازمند سامانهای دقیق و علمی است که نقاط حساس تالاب را مدیریت کند و جریان آب را به شکل کنترل شده حفظ نماید. بر اساس تحلیلهای زیست محیطی و وضعیت فعلی تالاب، پیشنهاد راهکار اجرائی شامل دو بخش اصلی است: شرق تالاب (محل اتصال به دریای خزر) و غرب تالاب (ورودی آب جدید).

(۱) شرق تالاب – احداث سازه بتنی کنترل سرریز

در منتهی الیه شرقی تالاب، محل اتصال تالاب به دریای خزر، یک سازه بتنی کنترل سرریز احداث میشود. طراحی سازه به گونهای است که تراز سرریز آن منطبق بر سطح ایده آل تالاب باشد تا آب تالاب به دلیل افت تراز دریای خزر به دریا تخلیه نشود.

این سازه دارای طراحی دو منظوره است:

الف) جلوگیری از تخلیه آب تالاب در شرایط فعلی که سطح دریای خزر پایین تر از تالاب است.

ب) در آینده، اگر مشکل افت تراز و پسروی دریای خزر حل شود، امکان حرکت ثقلی آب از دریا به تالاب فراهم باشد.

(۲) غرب تالاب – ایستگاه پمپاژ با انرژی خورشیدی

در غربیترین نقطه تالاب یک ایستگاه پمپاژ با ظرفیت مناسب احداث میشود تا آب دریای خزر یا منابع کم نمک نزدیک تالاب را به تالاب منتقل کند. انرژی مورد نیاز پمپاژ توسط پنلهای خورشیدی تأمین میشود تا سیستم کم هزینه، پایدار و مستقل از شبکه برق باشد. این اقدام باعث میشود که تالاب همواره سطح آب کافی برای اکوسیستم و فعالیتهای انسانی داشته باشد و جریان آب از غرب به شرق تالاب ایجاد شود.

(۳) مزایای راهکار پیشنهادی

الف) احیای سطح آب تالاب و رسیدن به تراز نرمال

ب) ورود آب تازه به تالاب از غرب و ایجاد جریان کنترل شده به سمت شرق

ج) پیشگیری از مرداب شدن و خشک شدن تالاب

د) حفظ زیستگاههای جانوری و گیاهی تالاب

ه) استفاده از منابع پایدار و کم هزینه انرژی خورشیدی

و) قابلیت آینده نگر: امکان حرکت آب از دریای خزر به تالاب در شرایط مناسب

بخش پنجم ظرفیت مورد نیاز ایستگاه پمپاژ تالاب میانکاله

برای احیای تالاب میانکاله و حفظ سطح آب آن، تعیین ظرفیت مناسب ایستگاه پمپاژ در غرب تالاب اهمیت ویژه‌ای دارد. بر اساس مطالعات هیدرولوژیکی و نیاز اکولوژیک تالاب، ورودی آب باید قادر باشد جریان کافی برای تأمین سطح آب مطلوب، حفظ زیستگاه‌های جانوری و گیاهی و جلوگیری از مرداب شدن تالاب را فراهم کند.

برآورد دبی پمپاژ

مطالعات علمی نشان می‌دهد که نیاز زیست‌محیطی تالاب میانکاله (Ecological Water Requirement) برای رودخانه‌های تأمین‌کننده بین حدود 0.12 تا 2.03 مترمکعب بر ثانیه تخمین زده شده است (Sharifi et al., 2020).

حجم مورد نیاز برای حفظ اکولوژیک تالاب حدود 425 میلیون مترمکعب در سال است (Sharifi et al., 2020).

بر اساس این ارقام، برای ورود آب سالانه در حدود 200 میلیون مترمکعب، دبی پمپاژ تقریبی برابر با:

 

\text{دبی} = \frac{200,000,000 \text{ m³}}{365 \text{ روز} \times 24 \text{ ساعت} \times 3600 \text{ ثانیه}} \approx 6.3 \text{ m³/s}

 

پیشنهاد فنی ظرفیت ایستگاه پمپاژ ۵ تا ۱۰ متر مکعب بر ثانیه.

انرژی پمپاژ: تأمین با پنلهای خورشیدی برای کاهش هزینه‌های جاری و پایداری سیستم.

طراحی ایستگاه: با ضریب ایمنی برای افزایش دبی در شرایط خشکسالی و امکان توسعه در آینده.

بخش ششم نتیجه گیری مقاله

تالاب میانکاله به عنوان یکی از مهمترین اکوسیستم‌های آبی شمال ایران با چالشهای جدی از جمله خشکی گسترده، کاهش تنوع زیستی، اختلال در چرخه آبزیان و اثرات منفی اجتماعی اقتصادی مواجه است. این وضعیت ضرورت اقدامات فوری و علمی برای حفاظت و احیای تالاب را بیش از پیش برجسته میکند.

همچنین تالاب دارای ظرفیتهای متعدد اکولوژیک، اقتصادی، اجتماعی و پژوهشی است که میتواند پایهای برای توسعه پایدار منطقه و ارتقای معیشت جوامع محلی باشد. بهره برداری پایدار از این ظرفیتها همراه با حفاظت محیط زیست میتواند هم منافع اقتصادی و اجتماعی را تأمین کند و هم تعادل اکولوژیک تالاب را حفظ نماید.

راهکار پیشنهادی این مقاله شامل سامانه کنترل بتنی سرریز در شرق تالاب و ایستگاه پمپاژ خورشیدی در غرب تالاب است. این سیستم با حفظ سطح آب تالاب، ایجاد جریان کنترل شده آب بین شرق و غرب و پایش علمی و مستمر امکان جلوگیری از خشک شدن تالاب، حفظ زیستگاه‌های جانوری و گیاهی و پیشگیری از مرداب شدن را فراهم میکند. مزیت دیگر این راهکار کم هزینه بودن، عملی و آینده نگر بودن آن است به طوری که در صورت بهبود شرایط دریای خزر، جریان آب به صورت طبیعی و ثقلی از دریا به تالاب نیز ممکن خواهد بود.

جمع‌بندی نهایی

احیای تالاب میانکاله تنها با اقدامات عملی، علمی و مستمر امکان پذیر است. راهکار پیشنهادی مقاله میتواند به عنوان یک الگوی عملی و پایدار برای مدیریت تالاب عمل کند. این راهکار حفاظت از تنوع زیستی، بهبود معیشت جوامع محلی و حفظ اکوسیستم تالاب را تضمین میکند.

مشخصات نویسنده
جواد رخشان، عضو حزب وحدت و همکاری ملی در استان مازندران (جبهه اصلاحات)، دکتری و فوق دکتری مدیریت اجرائی و مدیریت کسب و کار از سازمان مدیریت صنعتی، دانشجوی دکتری شهرسازی، دانشگاه تهران شمال، ایران

اطلاعات تماس

ایمیل: Javadrakhshan133@gmail.com

اینستاگرام: J.rakhshan.1979

واتساپ: 09111542772