امروز را در ساحل زیبای دریای خزر گذراندم، جایی که هر موج داستان خود را زمزمه می‌کند و نسیم، بوی نمک و زندگی را به مشام می‌رساند، در حالی که شن‌های گرم زیر پاهایم را حس می‌کردم و به افق بی‌کران خیره شده بودم، فکری در ذهنم جرقه زد که چقدر فوق‌العاده خواهد بود اگر این دریای نیلگون همیشه تمیز، سالم و سرشار از حیات باقی بماند.
نام‌های متعددی در طول تاریخ برای این دریا به کار رفته است، از جمله دریای گرگان، دریای مازندران، دریای قزوین و در متون کهن اروپایی دریای هیرکانیا (اشاره به منطقه گرگان)، اما نام خزر که امروزه بیشتر رایج است، از نام قوم خزریان گرفته شده که در قرون گذشته در سواحل شمالی این دریا سکونت داشتند.
خزر نه تنها یک منبع طبیعی بی‌بدیل است، بلکه خانه گونه‌های بی‌شماری از موجودات آبزی و پناهگاهی برای پرندگان مهاجر به شمار می‌رود. فک خزری، تنها پستاندار بومی این دریا، و انواع ماهیان خاویاری که منبع تولید گرانبهاترین خاویار جهان هستند، از جمله گونه‌های شاخص و منحصر به فرد این اکوسیستم هستند.
برای ما انسان‌ها نیز، این دریا منبعی برای معیشت، محلی برای تفریح و آرامش، و الهام‌بخش هنرمندان و شاعران بوده است، سواحل آن نیز از دیرباز محل سکونت و تبادلات فرهنگی تمدن‌های مختلف بوده است.
چالش‌ها و آرزوها برای آینده خزر
با این حال، واقعیت این است که خزر در معرض چالش‌های زیست‌محیطی متعددی قرار دارد. این چالش‌ها در دو سال اخیر نیز با شدت بیشتری خود را نشان داده‌اند:
یکی از نگران‌کننده‌ترین چالش‌های اخیر، روند کاهشی سطح آب دریای خزر است، این پدیده که عمدتاً به دلیل تغییرات اقلیمی، کاهش ورودی آب از رودخانه‌ها (به ویژه ولگا) و افزایش تبخیر رخ می‌دهد، منجر به پسروی آب در سواحل شده و پیامدهای مخربی برای اکوسیستم‌های ساحلی، بندرگاه‌ها و فعالیت‌های صیادی و گردشگری داشته است.
راهکارها
مدیریت یکپارچه حوضه آبریز: همکاری بین‌المللی میان کشورهای ساحلی (روسیه، ایران، آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان) برای مدیریت بهینه منابع آبی رودخانه‌های ورودی به خزر، به ویژه رود ولگا. این شامل مذاکرات برای سهم‌بندی عادلانه آب و جلوگیری از انحرافات بی‌رویه آب برای مصارف کشاورزی و صنعتی است.
مقابله با تغییر اقلیم: هرچند کنترل کامل تغییرات اقلیمی جهانی دشوار است، اما کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند به کند شدن این روند کمک کند.
مطالعات جامع علمی: انجام تحقیقات گسترده‌تر برای درک دقیق الگوهای تغییرات سطح آب و پیش‌بینی‌های بلندمدت با استفاده از مدل‌سازی‌های پیشرفته اقلیمی و هیدرولوژیکی.
آلودگی‌های صنعتی و شهری: در دو سال اخیر، با وجود برخی تلاش‌ها، همچنان ورود پساب‌های صنعتی، کشاورزی و فاضلاب‌های شهری به دریا ادامه دارد. این آلودگی‌ها نه تنها سلامت آبزیان را به خطر می‌اندازند، بلکه باعث رشد بی‌رویه جلبک‌ها (پدیده یوتریفیکاسیون)، کاهش اکسیژن آب و ایجاد “مناطق مرده” در دریا می‌شوند.
ایده‌ها
سرمایه‌گذاری در تصفیه‌خانه‌های پیشرفته: الزام صنایع و شهرهای ساحلی به احداث و ارتقاء سیستم‌های تصفیه فاضلاب با فناوری‌های نوین برای اطمینان از خروجی استاندارد و عاری از آلاینده‌ها.
نظارت و اجرای قوانین سختگیرانه: افزایش نظارت سازمان‌های حفاظت محیط زیست بر صنایع و مزارع کشاورزی و اعمال جریمه‌های سنگین برای متخلفان.
ترویج کشاورزی پایدار: آموزش کشاورزان برای کاهش مصرف سموم و کودهای شیمیایی و ترویج روش‌های کشاورزی ارگانیک و پایدار که آلودگی کمتری ایجاد می‌کنند.
صید بی‌رویه و قاچاق آبزیان: با وجود قوانین حمایتی، صید بی‌رویه ماهیان (به ویژه ماهیان خاویاری) و قاچاق خاویار و گوشت ماهی همچنان یکی از تهدیدات جدی برای تنوع زیستی خزر، به ویژه در دو سال اخیر بوده است. این امر ذخایر ارزشمند خزر را به شدت کاهش داده است.
تقویت یگان‌های حفاظت محیط زیست و شیلات: افزایش تعداد گشت‌های دریایی و زمینی، تجهیز آنها به فناوری‌های نوین (مانند پهپادها و رادارهای پیشرفته) برای شناسایی و دستگیری متخلفان.
همکاری‌های بین‌المللی در مبارزه با قاچاق: تبادل اطلاعات و هماهنگی میان کشورهای ساحلی برای جلوگیری از قاچاق آبزیان و خاویار در مرزها.
حمایت از آبزی‌پروری: توسعه و ترویج آبزی‌پروری پایدار برای کاهش فشار بر ذخایر طبیعی و تأمین نیاز بازار.
ورود گونه‌های مهاجم: در سال‌های اخیر، ورود گونه‌های مهاجم (مانند شانه دار مهاجم Mnemiopsis leidyi) به اکوسیستم خزر، به شدت بر زنجیره غذایی و جمعیت گونه‌های بومی تأثیر منفی گذاشته است. این گونه‌ها با رقابت بر سر غذا یا شکار، تعادل اکولوژیکی را بر هم می‌زنند.
کنترل آب توازن کشتی‌ها: اجرای پروتکل‌های سختگیرانه برای مدیریت آب توازن کشتی‌ها و جلوگیری از ورود گونه‌های غیربومی از طریق آنها.
مطالعات بیولوژیکی و اکولوژیکی: شناسایی دقیق مسیرهای ورود و گسترش گونه‌های مهاجم و یافتن راهکارهای بیولوژیکی یا مکانیکی برای کنترل جمعیت آنها.
امروز، در کنار خزر، آرزو کردم که این دریا به محیطی کاملاً سالم و پایدار تبدیل شود؛ محیطی که نه تنها برای انسان‌ها امن و دلپذیر باشد، بلکه موجودات دریایی نیز بتوانند در آن به دور از هرگونه تهدیدی، آزادانه زندگی و تولید مثل کنند. این آرزو شامل آب‌هایی زلال و عاری از آلودگی، سواحلی پاک و عاری از زباله، و اکوسیستمی پویا و متعادل است.
تحقق این آرزو مستلزم تلاشی جمعی است. از رعایت اصول اولیه محیط زیستی توسط هر یک از ما، تا سرمایه‌گذاری در فناوری‌های تصفیه آب و مدیریت پسماند، و همچنین همکاری‌های منطقه‌ای میان کشورهای ساحلی خزر برای حفاظت از این میراث مشترک.
با خود فکر کردم، اگر هریک از ما نقش خود را در حفاظت از این دریا ایفا کنیم، آیندگان نیز می‌توانند از زیبایی و سخاوت خزر بهره‌مند شوند. امید که این آرزو، روزی به واقعیت بپیوندد و دریای خزر همیشه مظهر پاکی و زندگی باشد.
